معشوق و معشوقه در ادبیات فارسی

 معشوقکان، ساخته شیدا محمدی

ظاهرا نخستین بار شهید بلخی (325 ه ق) از واژه "عشق" در شعر استفاده کرده است:ک

عشق عنکبوت را ماند

بتنیدست تفته گرد دلم

رودکی می گوید:م

آن که مستی عشق ست هیچ مستی نیست

همین بلات بس ست، ای بهر بلا خرسند

....

ای آن که از عشق تو اندر جگر خویش

آتشکده دارم سد و بر هر مژه ای ژی

فخر الدین اسعد گرگانی داستان عاشقانه "ویس و رامین" را در نیمه قرن پنجم به نظم کشیده که داستانی است به جا مانده از دوران اشکانیان.  داستانی عاشقانه که در ان ویس (زن پادشاه (پیوندی ناخواسته) عاشق رامین برادر پادشاه می شود. چنان در و این شور می آمیزند که از مرو می گریزند ...وداستان، تعقیب و گریز این دو دلداده است تو سط پادشاه و عشقبازی شورناک آنان ...)م
صادق هدایت در مقالهٔ چند نکته از ویس و رامین اشاره می‌کند:م
م« آنچه ویس و رامین را از سایر رمان های عاشقانه ممتاز می‌سازد نخست موضوع کتاب است، زیرا بر خلاف پهلوانان داستان‌های عشقی قدیم که عموماً از افسانه و یا اشخاص تاریخی گرفته شده‌اند و داستانسرا کوشیده که از جزییات زندگی آنها به خواننده درس اخلاق و دلاوری و گذشت و غیره بیاموزد موضوع «ویس و رامین» بسیار گستاخانه انتخاب شده و گویا به همین علت پهلوانان آن خیالی است و با افسانه و تاریخ وفق نمی‌دهد." م

فردوسی نیز در شاهنامه داستان عاشقانه رودابه و زال و همچنین تهمینه و رستم و بیژن و منیژه را به نظم کشیده است. تهمینه دختر پادشاه سمنگان عاشق رستم می شود که در پی رخش (اسب رستم) پا به ارگ پادشاه سمنگان گذاشته است و او نیمه شب به خوابگاه رستم می آید و به او ابراز عشق می کند. رستم موبدی می طلبد و از پادشاه می خواهد تا آنها را به عقد یکدیگر در آورد. تهمینه سهراب را باردار می شود.م 

پس پرده اندر یکی ماهروی 

چو خورشید تابان پر از رنگ و بوی

دو ابرو کمان و دو گیسو کمند 

به بالا به کردار سرو بلند

روانش خرد بود و تن جانِ پاک 

تو گفتی که بهره ندارد ز خاک 

چنین داد پاسخ که تهمینه ام 

تو گویی که از غم به دو نیمه‌ام

یکی دخت شاه سمنگان منم

 ز پشت هژبر و پلنگان منم

کس از پرده بیرون ندیده مرا

 نه هرگز کس آوا شنیدی مرا

به گیتی ز شاهان مرا جفت نیست
چو من زیر چرخ کبود اندکیست

اوج داستان های عاشقانه را می توان در مثنوی های نظامی چون لیلی و مجنون و خسرو و شیرین دید. منظومه لیلی و مجنون در ۴۷۰۰ بیت و در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف یا مقصوراست. پیش از نظامی شاعری در این وزن منظومه‌ ای نسروده بود و پس از نظامی این بحر، وزن رایج برخی منظومه های عاشقانه گردید. اگرچه وزن لیلی و مجنون با وزن خسرو و شیرین در یک بحر (با کمی تفاوت) است، ولی برخلاف خسرو و شیرین از حرکت و جنبش حکایت نمی‌کند و حتی در وصف زیبایی‌ها هم غم‌انگیز و پرسوز به نظر می‌آید.م 
 تبحر نظامی در سرودن مثنوی و پرداختن داستان های فولکلور به روایت ایرانی، شاعران پس از او را ترغیب کرد تا چون او به سرودن مثنوی بپردازند. امیر خسرو دهلوی و عبدالرحمان جامی.م

بیشتر محققان اعتقاد دارند که بن‌ مایه‌های پراکنده این داستان برگرفته از اشعار و افسانه‌های فولکلور در زبان عربی است که نظامی، ایرانی‌ سازی کرده است. کراچکوفسکی برای شخصیت مجنون، هویت واقعی قائل است و او را یکی از اهالی عربستان در اواخر سده اول هجری می‌ داند؛ ولی طه حسین تردید جدی به واقعی بودن شخصیت مجنون وارد می‌ کند. یان ریپکا افسانه لیلی و مجنون را به تمدن بابل باستان منسوب می‌داند. اما آنچه مهم است و من بر آن تاکید می ورزم، تغییر شخصیت های عشق ورز و عشق خواهی چون ویس، تهمینه، رودابه، منیژه ...به شخصیت ایستایی چون لیلی است که در طول داستان هیچ تحرک و تغییری نمی کند و در برابر همه اتفافات تسلیم است. از این دوره به بعد بخصوص در سبک عراقی ما با کلیت زنانه ای روبرو هستیم که می تواند با هر زن- مرد (معشوق) دیگری جایگزین شود. چهره ای مبهم که در یک فضای اثیری زندگی می کند؛ همچون نگارگری ایرانی. زن زیبا و رعنایی که جامی به دست دارد و زیر سایه ی سروی آن را به مرد کهن سالی می بخشد و میانه ی آنها جوی آبی روان است. ( نقش این مینیاتور در بوف کور صادق هدایت به زیبایی پرداخته شده است و ان نقش ازلی- ابدی لکاته - اثیری زن ایرانی). معشوق در منظومه های عاشقانه کهن فارسی ویژگی های فردی خویش را دارد. مثلا تهمینه در شاهنامه کارکردی فرا تاریخی دارد و نخستین زنی است که عشق اش را به معشوق اش ابراز می کند و با او همبستر می شود. اما در عاشقانه خسرو و شیرین، معشوق در قالب شخصیت های تاریخی بازسازی می شود. شخصیت‌ پردازی در داستان لیلی و مجنون نظامی، مستقیم است؛ ولی شخصیت‌ها همگی دچار سکون و ایستایی بوده و بدون تحرک هستند. در طول ده‌ها سال گذر ایام، مجنون همواره عاشق بی‌حد لیلی است. نه از این عشق کم می‌شود و نه بر آن افزوده می‌شود. در لیلی و مجنون (بر خلاف خسرو و شیرین) روایت بر پایه شخصیت مرد شکل گرفته‌ است. با وجود آن‌ که یک شخصیت مرد و یک شخصیت زن در داستان وجود دارد، ولی عشقی که در این روایت به تصویر کشیده می‌ شود یک عشق عرفانی و فرا زمینی است. از بعد شخصیتی رفتار مجنون در این حکایت نه تنها درخور عاشقان چنین منظومه‌ای نیست، بلکه گاه سفیهانه و غیرمنطقی هم هست. مجنون از عشق بی‌قرار است و در صحرا با حیوانات وحشی دمخور بوده و دربند رازداری و پرده‌پوشی نیست. با این‌حال شخصیت لیلی از نظر زندگی سراسر تسلیم وی اهمیت دارد. به گفته سعیدی سیرجانی لیلی شخصیتی است فاقد هرگونه تلاش. او را از مکتب خانه باز می‌گیرند. در خانه زندانی می‌ کنند. او را به شوهر می‌ دهند، بدون آن‌ که نظر وی را جویا شوند. به شوهری که همه روزه نگهبان او است. کار لیلی اما در این میان فقط گریه‌ است و تسلیم. او حتی راز دل به مادر هم نمی‌ گوید. مادرش سال‌ها بعد و از زبان همکلاسان او پی به راز عشقش می‌ برد.م 

این منظومه سرآغازی شد برای شاعران بسیاری پس از نظامی تا به تقلید از او بسرایند و آن چه پس از این چهره معشوق را در ادبیات کهن فارسی تا نیما و بیش از او شاملو تغییر داد، چهره ای اثیری و ناملموس است. در سبک عراقی "لیلا همیشه لیلاست" معشوقی سنگدل و بی اعتنا به عاشق خویش که هیچ چیز حتی بی وفایی اش او را بارگاه پر شکوه اش پایین نمی کشد و عاشق سراسر تمنا و آرزوست و در این دایره چنان اغراق می ورزد که چهره معشوق دیگر زمینی نیست.م

م"دلم رمیده ی لولی وشیست شور انگیز

دروغ وعده و قتال وضع و رنگ آمیز (حافظ)"م

م"فدای پیرهن چاک ماهرویان باد

هزار جامه ی تقوا و خرقه پرهیز"م

معشوق از این پس (مرد یا زن بودن آن چندان مشخص نیست) ماه رو و زیبا و بی وفاست و با این حال عاشق از این دریوزگی ابایی ندارد برای حتی دیدن کرشمه ای از او. با این حال معشوق دل نازک است و تاب هیچ گله ای را ندارد و در عوض دعا می 

شود توسط عاشق-شاعر خویش.م

م"من چه گویم که ترا نازکی طبع لطیف

تا به حدی است که آهسته دعا نتوان کرد!"م

م"اگر چه خرمن عمرم غم تو داد به باد

به خاک پای عزیزت که عهد نشکستم"م

م" لاف عشق و گله از یار زهی لاف دروغ

عشقبازان چنین مستحق هجرانند"م

عشق در این سنت بیشتر عشق مانیایی یا همان شیدایی است. سعدی می گوید:م

م" بدم خواندی و خرسندم، عفاک الله نکو گفتی

سگم خواندی و خشنودم، جزاک الله کرم کردی"م

م" من بی مایه که باشم که خریدار تو باشم

حیف باشد که تو یار من و من یار تو باشم"م

عشق در این نوع از شعر فارسی بیشتر نمایاندن اضطراب و شوق و تلاش عاشق است برای رسیدن به معشوق و این قصه ی پر غصه ذاتا شکوهمند است اما گاه در اغراق های شاعرانه این شکوه فراموش می شود. سعدی اما در وصف عشق اشعار بسیار زبان آور و پر صلابتی دارد:م

م"بار فراق دوستان بس که نشسته بر دلم

می رود و نمی رود نافه به زیر محملم"م

یا حافظ که می گوید:م

م" فاش می گویم و از گفته ی خود دلشادم

بنده ی عشقم و از هر دو جهان آزادم

طایر گلشن قدسم چه دهم شرح فراق

که در این دامگه حادثه چون افتادم"م

معشوق در این سبک چندان چهره روشنی ندارد و گویی تنها بهانه ای است برای ابراز عشق. رخساره معشوق نا پیداست و عاشق به نازی از او خشنود. " نازها زان نرگس مستانه اش باید کشید". تنها در سبک "وقوع" است ( وقوع از آنجا آمده است که شاعر آنچه که بر او واقع می شود را بی پیرایه و صمیمانه می سراید) که شاعر از این "جبر معشوق وار" و این " ارثیه زمانمند" شکوه می کند و چندان تسلیم نیست.م

م" ما چون ز دری پای کشیدیم، کشیدیم

امید ز هر کس که بریدیم، بریدیم

دل نیست کبوتر که چون برخاست نشیند

از گوشه ی بامی که پریدیم، پریدیم"م

وحشی بافقی در زمره شاعران معروف این سبک است.م

م" مدتی در ره عشق تو دویدیم بس است

راه سد بادیه ی درد بریدیم بس است

بعد از این ما و سر کوی دل آرای دگر

با غزالی به غزلخوانی و غوغای دگر"م

در قرن دهم - در مکتب وقوع که بنا را بر حقیقت گوئی نهاده بودند - و علی القاعده باید از معشوق زن حقیقی سخن بگویند ، از معشوق مرد حقیقی سخن گفتند زیرا سخن گفتن از زن خطرناک بود. محتشم کاشانی از شاعران معروف این مکتب در « رساله جلالیه » ۶۴ غزل درباره شاطر جلال سروده است که همه او را در کاشان می شناختند.م

نخستین بار شیخ ابوسعید ابوالخیر - عارف ایرانی- اشعار عاشقانه فارسی را با تصوف در آمیخت و پس از فتوای امام محمد غزالی صوفیان اشعار عاشقانه را در مراسم سماع می خواندند. نخستین بار در اشعار سنایی غزنوی (قرن پنجم و ششم هجری) می توان در امیختگی عشق و عرفان را به وضوح دید. او در حدیقه الحقیقه فصلی به نام " فی ذکر العشق و فضیله" دارد. پس از سنایی، عطار نیشابوری در منظق الطیر هفت وادی عشق و راه وصل به معشوق که حالا دیگر فرا زمینی است را شرح می دهد.

م"بعد از این وادی عشق آید پدید

غرق آتش شد کسی کانجا رسید"م

مولانا، هستی را بی عشق نمی بیند و در مثنوی این امیختگی (عشق به الوهیت) را به وضوح شرح می دهد.م

م"ما چو چنگیم و تو زخمه می زنی

زاری از ما نی تو زاری می کنی

آتش عشق است کاندر نی فتاد

جوشش عشق است کاندر می فتاد"م

در غزلیات معشوق به ابرمرد نیچه می ماند. آن انسان کاملی که در شمس می نمایاند و جاذبه عشق او چنین مایه تحول او می شود.م

م"مرده بدم زنده شدم، گریه بدم خنده شدم

دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم"م

با این حال راه عشق راه بی پایان و پر خطری است که هر کسی تاب پیمودن ان را ندارد. حافظ در این باره می گوید:م

م"راهیست راه عشق که هیچش کناره نیست

آنجا جز انکه جان بسپارند چاره نیست"م

م"الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها"م

با وجود این که عشق اساسی ترین مرحله و مسئله عرفانی است اما عارفان از شرح و توصیف ان اظهار ناتوانی کرده اند.م

م"هر چه گویم عشق را شرح و بیان

چون به عشق آیم خجل باشم از ان

گرچه تفسیر زبان روشنگرست

لیک عشق بی زبان روشن تر است"م

در سبک هندی حضور عشق در شعر کمرنگ می شود و کسی به فکر باز تعریف عشق و عاشق و معشوق نیست. شاعران دوره بازگشت نیز به سبک های پیشین باز می گردند اگرچه زبان و اسلوب شعری شان دیگر به زیبایی و صلابت پیشینیان نیست. تنها در زمان معاصر است که شاعر در مواجه با جهانی دیگر(برآمده از فلسفه و شناخت علمی انسان از جهان پیرامون خویش و آگاهی بر قدرت درون اش) معشوقی زمینی با ویژگی های انسانی و دیدنی خلق می کند که برابر با خود اوست. نه پرستیدنی و نه دور از دست. بیش از هر کس احمد شاملو است که لیلی را از آسمان به زمین می آورد و از عشق او "تفاهمی آشکار" می سازد و از آیدا اسطوره ای جدید می سازد کسی که او را از "عزیمت جاودانه" رهایی داده است و در کنارش به آرامش رسیده است.م

م" دوستش دارم

چرا که می شناسمش 

به دوستی و یگانگی.

....چرا که سعادت را 

جز در قلمرو عشق باز نشناخته است

عشقی که 

به جز تفاهمی آشکار 

نیست.

بر چهره زندگانی من

که بر آن 

هر شیار

از اندوهی جانکاه حکایتی می کند

آیدا

لبخند آمرزشی است.

نخست

دیر زمانی در او نگریستم

چندان که چون نظری از وی باز گرفتم

در پیرامون من

همه چیزی 

به هیات او در آمده بود

آنگاه دانستم که مرا دیگر از او گریز نیست" م

و فروغ فرخ زاد عشق را دیگر نه از زبان مسلط مردانه که از زبان زنی توصیف می کند که نه تنها دیگر تسلیم نیست بلکه خود خواهان معشوقی است که او انتخاب می کند چه برای عشق ورزیدن و چه برای عشقبازی.م

م" گنه کردم گناهی پر ز لذت

در آغوشی که گرم و آتشین بود

گنه کردم میان بازوانی

که داغ و کینه جوی و آهنین بود"م

و برای نخستین بار معشوق مرد را به صورت محسوسی در شعر فارسی وارد می کند. قبل از او معشوق شعر فارسی معمولا زن است و اگر مرد هم باشد ( معشوق مذکر شعر سبک خراسانی ، یا مکتب وقوع ) مردی است که در مقام معشوق زن توصیف شده است . در شعر زنانی چون رابعه و مهستی هم معشوق مرد چهره روشن و مشخصی ندارد و چندان قابل تشخیص از معشوق کلی شعر فارسی نیست. فروغ به این معشوق فردیت بخشیده است. حال آنکه معشوق در شعر فارسی مانند انسان شرقی ، یک موجود جمعی است نه فردی ، هویت مشخصی ندارد و ایجاد عکس العمل نمی کند.م

در شعر "معشوق من" چهره تاریخی معشوق در ادبیات فارسی را به کلی دگرگون کرد و مسیر شعر فارسی را به ويژه برای شاعران زن پس از خویش تغییر داد.م

م"معشوق من

با آن تن برهنه ی بی شرم

بر ساقهای نیرومندش

چون مرگ ایستاد

خط های بی قرار مورب

اندامهای عاصی او را

در طرح استوارش

دنبال میکنند

معشوق من

گویی ز نسل های فراموش گشته است

گویی که تاتاری

در انتهای چشمانش

پیوسته در کمین سواریست

گویی که بربری

در برق پر طراوت دندانهایش

مجذوب خون گرم شکاریست

معشوق من

همچون طبیعت

مفهوم ناگزیر صریحی دارد

او با شکست من

قانون صادقانه ی قدرت را

تایید میکند

او وحشیانه آزاد ست

مانند یک غریزه سالم

در عمق یک جزیره نامسکون

او پاک میکند

با پاره های خیمه مجنون

از کفش خود غبار خیابان را

معشوق من

همچون خداوندی ‚ در معبد نپال

گویی از ابتدای وجودش

بیگانه بوده است

او

مردیست از قرون گذشته

یاد آور اصالت زیبایی

او در فضای خود

چون بوی کودکی

پیوسته خاطرات معصومی را

بیدار میکند

او مثل یک سرود خوش عامیانه است

سرشار از خشونت و عریانی

او با خلوص دوست می دارد

ذرات زندگی را

ذرات خاک را

غمهای آدمی را

غمهای پاک را

او با خلوص دوست می دارد

یک کوچه باغ دهکده را

یک درخت را

یک ظرف بستنی را

یک بند رخت را

معشوق من

انسان ساده ایست

انسان ساده ای که من او را

در سرزمین شوم عجایب

چون آخرین نشانه ی یک مذهب شگفت

در لابلای بوته ی پستانهایم

پنهان نموده ام."م

....

م"دلم مرد می خواهد

مردی مثل سپید رود

با پوستی روشن تر از ماسه ها 

صدایش آرام

هنوز از این گوش ماهی ها.م

دلم مرد می خواهد

مردی با چشمهای تابستانی

با چشمهای بستنی

با چشمهای نمی گویم !م

تنش صخره ها و موج های نارنجی

و دستهای من

پرنده های سفید تنهایی. م

دلم مرد می خواهد

مردی با زنگوله های کوهستانی

که از باد برمی گردد 

تا در باران های تاریکم 

دستِ ماه کبود را بگیرد

با رود بخواند. م

شنیده ام به سرش که می زند

از مرگ جلو می زند

از دور مرا نگاه می کند

که در این سطر

قرمز می رقصم."م

شیدا محمدی از کتاب "یواش های قرمز"م

....

.....

کراچکوفسکی، تاریخ اولیه داستان

وحید دستگردی، منظومه لیلی و مجنون

سعیدی سیرجانی، سیمای دو زن

ذوالفقاری، مقایسه چهار روایت لیلی و مجنون

Allen، Introduction to Arabic Literature

نوروزی، نقد و تحلیل لیلی و مجنون

جمال الدین حائری، زنان شاهنامه: پژوهش و نقالی از آذرگسب تا همای، تهران: پیوند نو

فروغ فرخ زاد، تولدی دیگر، معشوق من

شیدا محمدی، یواش های قرمز، با چشم های نگو

مینورسکی، ولادیمیر: «ویس و رامین: داستان عاشقانهٔ پارتی» ترجمهٔ مصطفی مقربی

هدایت، صادق: «چند نکته از ویس و رامین

گرگانی، فخرالدین اسعد: 12) ویس و رامین با مقدمه و تصحیح و تحشیهٔ محمد روشن با دو گفتار از صادق هدایت و مینورسکی انتشارات صدای معاصر ۱۳۸۱ تهران

صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران ج ۱ انتشارات ققنوس چاپ دوم ۱۳۸۱ تهران 

خرمشاهی بهاء الدین، حافظ نامه،– جلد دوم

دکتر زرین کوب، سر نی، انتشارات علمی – چاپ چهارم

سیروس شمیسا، معشوق در شعر فروغ فرخ زاد

.....

 این مقاله به صورت سخنرانی در مرکز سامویل جردن- دانشگاه یو.سی.ارواین- شامگاه اول دسامبر 2016 ایراد شد. م